Przepisy uzależniające dziedziczenie gospodarstwa rolnego od spełnienia warunków, które działają wstecz, rażąco naruszają konstytucyjne prawo spadkobierców do równego traktowania i ochrony praw nabytych

Nie gwarantują przy tym ani niepodzielności gospodarstwa rolnego, ani objęcia go przez osobę najbardziej do tego przygotowaną.

Kodeks cywilny z 1964 r. uzależnił dziedziczenie gospodarstwa rolnego od spełnienia takich warunków, jak wykonywanie stałej pracy w danym gospodarstwie, prowadzenie innego gospodarstwa lub zatrudnienie w spółdzielni produkcyjnej. Jeśli ktoś ich nie spełniał lub w chwili otwarcia spadku nie był osobą małoletnią albo niepełnosprawną -nie mógł dziedziczyć nawet wtedy, gdy uwzględniały go przepisy ogólne prawa spadkowego. Jednocześnie weszła w życie ustawa, która kazała stosować te zasady wstecz. Korygowano więc wcześniejsze wyroki spadkowe, a jeśli wśród spadkobierców nie znalazł się nikt odpowiedni, gospodarstwo rolne przechodziło na rzecz państwa.

Pytanie o zgodność z konstytucją tych norm skierował do Trybunału Sąd Okręgowy w Poznaniu, który zmierzył się ze starą, skomplikowaną sprawą spadkową. Chodziło o spadek po zmarłej w 1954 r. Katarzynie T., który jej siedmioro dzieci odziedziczyło w 1957 r. Wprowadzenie w 1964 r. szczegółowych norm dziedziczenia gospodarstw spowodowało, że wyrok sądu z 1957 r. wymagał uzupełnienia i stwierdzenia, kto spośród siedmiorga spadkobierców spełnia nowe warunki. Okazało się, że tylko czworo.

Sprawa odżyła w 2004 r., kiedy działka pod Poznaniem nabrała wartości, a rygory dziedziczenia gospodarstw z 1964 r. już nie obowiązywały. Spadkobierca jednego z dzieci Katarzyny T. pozbawionych przed laty udziału w gospodarstwie wniósł apelację. I sąd odwoławczy stwierdził, że - owszem - zmiana kręgu spadkobierców dokonana już po formalnym stwierdzeniu nabycia spadku była naruszeniem ich praw nabytych.

To najdotkliwsza z ingerencji wprawo własności - napisał sąd do TK - bo spadkobiercy, którzy odziedziczyli już część gospodarstwa, zostali na podstawie nowych przepisów wywłaszczeni bez odszkodowania. Co więc z ochroną praw nabytych i zaufaniem do państwa?

Trybunał stwierdził, że zaskarżone art. LV, LVI i LVIII ustawy z 23 kwietnia 1964 r. - Przepisy wprowadzające kodeks cywilny, są niekonstytucyjne w zakresie, w jakim odnoszą się do spraw spadkowych, w których orzeczenia wydano po 14 lutego 2001 r., czyli po dniu ogłoszenia wyroku TK z 31 stycznia 2001 r. (sygn. P 4/99). Skąd ta cezura czasowa? Trybunał przypomniał, że ocenił już zasady dziedziczenia gospodarstw rolnych w wyroku z 31 stycznia 2001 r. Orzekł wówczas niezgodność z konstytucją kilkunastu norm k.c. Te jednak, którymi zajmował się 5 września, nie były wtedy zaskarżone, a więc TK nie mógł się do nich ustosunkować. Środowy wyrok oznacza, że od 14 lutego 2001 r. wskazane w wyroku przepisy nie mogą być już stosowane, nawet gdyby przemawiały za tym przepisy przejściowe - wyjaśniła sędzia sprawozdawca Ewa Łętowska. Wykluczyła też możliwość wznawiania i ponownego orzekania w sprawach zakończonych postanowieniem o stwierdzeniu nabycia spadku wydanym przed 14 lutego 2001 r. (sygn. P21/06).

źródło - [Rzeczpospolita nr 209 z dnia 07-09-2007]